FILOSOFÍA DA CIENCIA E HISTORIA DA CIENCIA

PUBLICADA en 1962, A estrutura das revolucións científicas, a obra máis influente na filosofía da ciencia do século XX, comeza con estas palabras: “Si considérase a historia como algo máis que un depósito de anécdotas ou cronoloxía, pode producir unha transformación decisiva da imaxe que temos actualmente da ciencia. Aínda que Kuhn non foi o primeiro en reclamar un papel crucial para a historia na filosofía da ciencia (Duhem e Whewell serían dous exemplos destacados do século XIX), o seu consigna historicista é un reto ao modo en que os empiristas lóxicos e os seus discípulos entenderon a filosofía da ciencia. Kuhn pretendía o achegamento á ciencia “real”, tal como efectivamente foi practicada, e situábase en contra dos enfoques formalistas derivados do empirismo lóxico –a “Concepción Herdada”. Tales enfoques tenderon a caracterizar a ciencia como unha entidade abstracta e estática, esquecendo que se trata dun produto humano que, como moitos outros,ten unha historia.

A perspectiva histórica proponse, pois, como un correctivo para esta imaxe atemporal, e pretendidamente engañosa, da ciencia.1 Uns anos despois, a obra de Lakatos serviu para alimentar a polémica sobre a relevancia que a historia da ciencia posúe para a filosofía da ciencia, polémica que alcanzou o seu punto álgido a mediados dos setenta. Desde entón o debate foi retomado ocasionalmente aínda que nunca coa virulencia anterior. A comezos do século XXI a idea de que a filosofía da ciencia ha de contar coa historia gañou as súas adeptos. Para algúns forma parte do conxunto básico de supostos que orientan ao filósofo da ciencia na súa tarefa. Neste estado de cousas hai que considerar tamén os enfoques naturalistas do coñecemento, en auxe desde finais dos 70. O naturalismo epistemológico sostén, en palabras de W.V. Quine, un dos seus padrinos máis soados, que ?o coñecemento é un?, e que non hai diferenzas cualitativas entre a ciencia e a filosofía senón cuantitativas, isto é, en canto ao grado de generalidad con que abordan os seus problemas. En filosofía da ciencia o naturalismo cuestiona a pertinencia dos enfoques apriorísticos, ben porque se esgotan na análise lingüística-conceptual (a ?lóxica da ciencia? de Carnap), ben porque son construcións especulativas sobre o funcionamento da ciencia que non contan co respaldo dos feitos, da práctica científica. A filosofía ?naturalizada? da ciencia obriga a contar coa evidencia proporcionada por distintas disciplinas científicas, entre as cales atópase, desde logo, a historia, pero tamén a psicología, a sociología, a intelixencia artificial, etc. Así, o naturalismo en ocasións xogou a favor do xiro historicista, ao considerar que a historia proporciona a evidencia científica na que a filosofía da ciencia debe apoiarse, e noutras ocasións non.

Sosteño que o obxecto de estudo de FC é a dimensión normativa da ciencia, dimensión que se descompón en dous estratos, o metodológico e o axiológico. Diferenciarei, ademais, dúas formulacións básicas dentro de FC: descriptivo e prescriptivo. Defender que a evidencia histórica é imprescindible para FC equivale a defender para aquela un rol que vai máis aló do ilustrativo, concedendo aos episodios da historia o papel de fonte da que derivar unha concepción metodológica, ou o de árbitro que as refuta ou confirma. Tras criticar algunhas propostas concretas para incorporar HC a FC, suxiro algún modo de sacar partido do rexistro histórico máis aló dun descriptivismo que consista nunha historia dos cambios acontecidos. Ao meu xuízo, o filósofo da ciencia ?historicista? ha de pagar un alto prezo: ou sacrifica o prescriptivo polo descriptivo, ou o xeral polo particular.